CMENTARZYSKO Z KRĘGAMI KAMIENNYMI W WĘSIORACH
„Z tej więc wyspy Skandii, jak gdyby z kuźni ludów lub raczej z kolebki szczepów, wyruszyli niegdyś ze swoim królem imieniem Berig. Pamięć o zdarzeniach zachowuje się dotąd. Ziemi, której schodząc z okrętów dotknęli stopami zaraz nadali miano. Miejsce to bowiem jeszcze dzisiaj nazywa się Gorhiskandia”.
Jordanes, „Getica”, 25 dziejopis gocki, VI w.
Tyle mówią źródła pisane na temat pobytu Gotów na Pomorzu. Resztę dopisują badania wykopaliskowe. Dzięki nim dowiadujemy się, że cytowana informacja o wędrówce tego plemienia przez Bałtyk nastąpiła na przełomie er oraz, że zagadkowa Gothiskandia leżała u ujścia Wisły. Stamtąd w ciągu I w. naszej ery poszczególne grupy rozpoczęły migrację w głąb ziemi pomorskiej, aby osiedlić się na terenach, które w tym czasie nie były zajęte przez inne, starsze plemiona. Dzięki badaniom archeologicznym wiadomo, że ślady pobytu Gotów rozsiane są szeroko na całym obszarze Pojezierzy Krajeńskiego i Kaszubskiego. Jednym z tych miejsc są Węsiory.
Cmentarzysko to jest położone na mocno pofałdowanej morenie w odległości ok. 1.5 km na południe od wsi na północnym brzegu jeziora Długiego. Obiekt znany jest od 1938 r., kiedy etnograf – amator G. Petsch opublikował artykuł omawiający legendy i podania ludowe z nim związane. W latach 1955 – 1963 przeprowadzono prace wykopaliskowe przez zespół Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego kierowany przez J. Kmiecińskiego. Badania te doprowadziły do prawie całkowitego rozpoznania cmentarzyska. Rozkopano i następnie zrekonstruowano 20 kurhanów o konstrukcji kamienno – ziemnej, zbadano także 3 lub 4 kręgi kamienne i znaleziono ogółem 110 grobów.
Kurhany i kręgi kamienne są elementami charakterystycznymi dla tego typu cmentarzysk do jakich należy także nekropola w Węsiorach. Oba rodzaje konstrukcji są usytuowane na dwóch różnych płaszczyznach zróżnicowanych wysokościowo. Kurhany – to kopce z usypanych głazów i mniejszych kamieni pod którymi zalegają na różnych głębokościach pochówki ciałopalne lub szkieletowe. Groby ciałopalne znajdują się zazwyczaj na głębokości od 0.5 do 1.0 m, zaś szkieletowe na poziomie 1.5. – 2.0 m. Kręgi kamienne – to regularne koła wyznaczone przez sterczące pionowo duże głazy tzw. stele. Na ogół są one pozbawione grobów, choć w kręgach na cmentarzysku w Węsiorach groby takie występują z wyjątkiem kręgu usytuowanego w górnej części rezerwatu. Kręgi stawiano w momencie zakładania cmentarza i są one najstarszymi konstrukcjami we wszystkich tego typu stanowiskach archeologicznych. Można przypuszczać, że służyły jako miejsca spotkań starszyzny plemiennej, na których zapadały najważniejsze decyzje dotyczące grupy użytkującej cmentarz. Wokół kręgów powstawały kurhany, które pełniły funkcję współczesnych grobowców rodzinnych bowiem pod nasypami kamiennymi występuje od 1 do 3 grobów.
Groby oznaczone stelami to pochówki nad którymi postawiono na powierzchni duży głaz. Należy przypuszczać, że pierwotnie wszystkie groby były w ten sposób oznakowane. W Węsiorach znaleziono 6 takich grobów.
Groby płaskie nie były w czasie prowadzenia prac wykopaliskowych oznaczone na powierzchni i okryto je wyłącznie metodami archeologicznymi. W Węsiorach znaleziono 91 takich pochówków.
Obrządek pogrzebowy na cmentarzysku w Węsiorach jest związany z egzystencją na tym obszarze tzw. archeologicznej kultury wielbarskiej (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Malborku – Wielbarku). Charakteryzuje się on występowaniem dwojakiego rodzaju pochówków. Groby szkieletowe, oznaczające się nie spalaniem zmarłego, na cmentarzysku w Węsiorach występowały wyłącznie w kręgach kamiennych i pod kurhanami. Groby ciałopalne, oznaczające kremację zmarłego, występują w 4 podstawowych wariantach: popielnicowe, w których spalone kości wsypano do gliniastego naczynia – popielnicy (urny), popielnicowe, które zostały obsypane resztkami stosu, na którym spalono zmarłego, jamowe z przemytymi kośćmi, dokładnie wybranymi po procesie kremacji i oczyszczonymi przed złożeniem do grobu oraz jamowe ze zsypanym stosem, w którym znajdują się kości zanieczyszczone stosem kremacyjnym.
Wyposażenie grobów jest w dużej mierze uzależnione od rodzaju grobu. Najlepiej zachowuje się w grobach szkieletowych ponieważ nie podlega kremacji i nie topi się w wysokiej temperaturze. Jednak spotyka się wyposażenie praktycznie w każdym rodzaju pochówka. Na plan pierwszy wysuwają się ozdoby, do których należą zapinki wykonane z brązu (stop miedzi i cyny) i srebra, bransolety, wisiorki, paciorki szklane i bursztynowe, szpile i klamerki esowate. Obok nich często występują przedmioty codziennego użytku jak części pasa, grzebienie kościane oraz nieliczne narzędzia, jak igły, przęśliki gliniane służące do tkania materiałów i żelazne nożyce. Liczną kategorię zabytków stanowi ceramika czyli naczynia gliniane, do których należą popielnice (urny) i naczynia małych rozmiarów w które wkładano żywność zmarłym.
Chronologia cmentarzyska jest dobrze rozpoznana dzięki przedmiotom stanowiącym wyposażenie grobów. Dzięki nim wiemy, że cmentarz został założony ok 70 – 80 r. naszej ery, że był on używany do przełomu II i III wieku.
Dzieje ludności użytkującej cmentarzysko w Węsiorach są znane dzięki badaniom archeologicznym a także dzięki źródłom pisanym. Ich historia zaczyna się na Półwyspie Skandynawskim i wyspach bałtyckich Gotlandii i Olandii. Na przełomie er w kilku nielicznych grupach pojawiają się u ujścia Wisły po przepłynięciu Bałtyku. W źródłach pisanych zwani są Gutones lub Gotones. O nich wspomina gocki historyk z VI wieku Jordanes, kiedy pod wodzą króla Beriga zajmują obszar nazywany przez nich Gotiskandza. Odczytujemy to obecnie jako teren leżący u ujścia Wisły. W ciągu I wieku zajmują słabo zaludnione obszary Pojezierza Kaszubskiego zakładając tam cmentarzyska z kręgami kamiennymi, jak ma to miejsce m. in. W Węsiorach. Jest rzeczą oczywistą, że to nie Goci użytkują owe nekropole. Stanowią oni swego rodzaju elitę ówczesnego społeczeństwa, w których skład wchodzą i inne plemiona wymienione przez pisarzy starożytnych, im współczesnych, przede wszystkim Pliniusza Starszego, Tacyta i Klaudiusza Ptolemeusza. Dzięki ich przekazom wiemy, że obok Gotów występowali także Rugiowie, Lemowiowie i cały szereg pomniejszych ludów. Wiadomości te potwierdzają badania archeologiczne, bowiem podobne konstrukcje kamienne w postaci kręgów występują w Skandynawii. Goci oraz podległe im plemiona zajmują rejon Kaszub do początku III wieku, kiedy pod wodzą króla Filimera wyruszają na wielką wędrówkę w kierunku południowo – wschodnim, aby przez Mazowsze, Podlasie i Lubelszczyznę dotrzeć na tereny dzisiejszej Ukrainy i dalej nad Morze Czarne do legendarnej krainy Oium. Pustoszeją cmentarzyska pomorskie a wśród nich Węsiory.
Wokół tych zadziwiających konstrukcji kamiennych powstają mity i legendy. Miejsca te, owiane tajemniczością budzą do dzisiaj żywe zainteresowanie. Czy to z racji sanktuariów astronomicznych, czy miejsc świętych nasyconych niespotykaną mocą promieniotwórczą. Cóż, kto chce, niech wierzy.
Tekst: Prof. Tadeusz Grabarczyk
